Tomaten: zelf kweken, lekker eten

Ik lust geen tomaten: uit de winkel en buiten het seizoen!

Ik ga in dit artikel stevig in op dé groente die iedereen lust en zo graag zelf zou kweken. Er zijn wel duizenden rassen, en wij kweken vooral de lekkerste. Wil je proeven? Kijk dan al onderaan deze pagina.

Vanaf  10 juni tot het vriest, is het hier dagelijks tomatenproeverij.

Rhoades Family Heirloom: een oud ras, met matige productie van heerlijk smakende vlees-/harttomaten.

Als je voor het eerst tomaten kweekt, zul het je wel vreemd vinden dat zelfgekweekte tomaten één voor één, vanaf de stam, rood kleuren. Niet in een hele tros dus, zoals je ze in de winkel vindt. Hebben die beroepstelers dan bijzondere rassen, waarbij de eerste en de tiende tomaat aan dezelfde tros even rood rijpen? Deels wel, maar professionele trostomaten krijgen meestal een portie ethyleen of zoiets over zich heen, zodat ze allemaal in één keer rood en plukklaar worden. Wij, amateurs, kunnen onze tomaatjes rustig op volle smaak laten komen. Vanaf de stam, van boven tot onder, één na één. Let er maar eens op: elke dag – bij heet weer – of om de twee dagen kun je van dezelfde tros de rijpste vrucht plukken.

Hou je tomatenplanten droog!

Eigenlijk zou je je serre de hele zomer in twee compartimenten moeten splitsen. Ik doe dat, omdat sommige subtropische groenten uit vochtige streken komen en andere uit drogere klimaten. De komkommers en aubergines op onze oude broeihoop genieten dus van een matig vochtige bodem aan hun voeten en dito lucht om hun bladeren. Te droge serrelucht moedigt spintmijten aan om het komkommer- en auberginegebladerte aan te vallen.

Anderzijds zijn onze tomatenplanten eigenlijk gebaat bij een drogere omgeving. Hoe meer vocht boven- en ondergronds, hoe gevoeliger ze worden voor diverse schimmels.

De serre staat vanaf half juni tot minstens half september constant met voor- en achterdeur open: een eenvoudig middel om de witte vlieg en de meeste schimmels weg te houden. Hieronder lees je overigens meer over de gevreesde tomatenziekte en wat ertegen te doen.

Tussen de tomaten ligt hooi of zo – een dikke laag, dat vooral.

Tomaten in het stro en zo

Tussen onze snel groeiende tomatenplanten strooi ik elk jaar maaisel van brandnetels, smeerwortel, of andere grote planten die ergens in de weg staan. Vaak komt daar nog een extra laagje reservaathooi bovenop.

De voordelen van al dat serrestrooisel zijn legio:

• Vooral onze kater ligt in de zomer graag in al dat warme hooi;
• Het is aangenaam werken en plukken;
• Als er eens een tomaat valt, ligt die meteen heel zacht;
• We hebben geen onkruid;
• De mulchlaag houdt het vocht lang vast: daardoor volstaat een maandelijkse (!) watergift, en die is dan meteen 10 liter per m2;
• Het bodemleven vermenigvuldigt zich vlot: we hebben veel pieren!
• Het is gewoon een leuke opslagplaats voor hooi en andere droge planten: af en toe halen we er wat uit om in ons kippenhok vers strooisel te hebben.
• Op het eind van het seizoen hark ik alle mulch uit te serre, en die kan dan nog de tuin op, of in een composthoop, of…

Tomaat: één uur werk per week…

In de serre staan nu veertig tomatenrassen, telkens door één plant vertegenwoordigd. Elk ras heeft zijn eigen manier van produceren, ziektegevoeligheid, smaak, verwerkingsmogelijkheden, … Ik noteer de nodige gegevens, als basis voor  mijn rassenkeuze volgende winter.

Sommige tomatenplanten vallen in de loop van de zomer helemaal door de mand, wegens niet lekker, veel te gevoelig voor ziektes of niet productief genoeg. De ergste gevallen ruk ik gewoon uit de grond: zo krijgen de buurplanten meteen wat meer plaats. Wijkers en blijvers, noem ik dat.

Één dag per week werk ik twee keer een half uur in de tomatenplantage. ’s Morgens pluk ik de onderste bladeren, en verwijder ik de ongewenste dieven.
Vroeger plukte ik enkel de verdorde tomatenbladeren, maar ooit vertelde Paul Renders (ex-beroepsteler) me dat  een tomatenplant aan 15 à 17 bladeren genoeg heeft om goed vrucht te zetten. Hoe meer blad je plukt, hoe beter de luchtcirculatie en hoe minder ziektes en plagen, zegt hij nog. Ik tel sindsdien dus elke zomer tomatenbladeren…

Overigens is de ochtend het beste moment om blad te plukken: de planten zitten vol sap, en door die turgor (zo heet dat) breken de bladeren beter af. Ook kan het gewas nog goed opdrogen na deze ingreep. Opbinden is dan weer een half uur werk ’s avonds. De wat slappere tomatenplanten hebben al de hele dag water verdampt, en laten zich nu makkelijker om het touw draaien.

… maar kilo’s en kilo’s vruchten!

De tomatenjungle hangt de hele zomer vol eetbare diversiteit. Iedere dag is het hier tomatenproeverij, en het mooie is dat er voor elk wat wils is. Mijn gezinsleden weten welke rassen ze het lekkerst vinden! Enkele weken lang piekt de productie ver boven wat wij kunnen verwerken, maar familie en vrienden zijn al jaren geabonneerd op onze overschotten.

Zelf tomaten telen heeft het voordeel dat ik ze zo rijp kan plukken als ik wil. Niet op kleur, maar op smaak plukken is namelijk de kunst. Het verschil tussen een rode, maar onrijpe tomaat en een volrijpe, even rode tomaat zit binnenin: daar zet een rijpingsenzym het zetmeel om tot enkelvoudige suikers, en dat proef je dus. Vooral vleestomaten worden door dit rijpingsproces ook een tikkeltje malser: wijlen mijn kleurenblinde tomatenvriend kon feilloos voelen wanneer zijn dikke tomaten rijp waren. Bij de meeste kleinere rassen speelt nog een ander rijpingsfenomeen mee: hun vruchten laten het steeltje vlot los als ik ze met zachte hand probeer te plukken.

Ook romatomaten pluk ik op dit gevoel: enkel de rijpste vruchten mogen naar de keuken. Van dit type kan ik elk jaar een flinke voorraad inmaken: ik kook enkele kilo’s roma’s, mix ze fijn en een giet de hete brij in bokalen. Schroefdeksel erop, omdraaien, en klaar. Deze gepasteuriseerde passata zal later als prima basis voor tomatensoep of –saus dienen.

Het verschil tussen al die tomatenrassen wordt steeds duidelijker naarmate het seizoen vordert:

• De afvallers: sommige heb ik, samen met wat van mijn grijzende haren, reeds in volle zomer uitgerukt;
• Het peloton: daar komt wat sleet op – zo noem ik al die schimmelziektes. Uiteindelijk zullen ze helemaal stilvallen;
• De kopgroep der volhouders: alsof er niets aan de hand is, groeien, bloeien en rijpen deze dapperen tot de eerste nachtvorst ze velt.

Waarom kweek ik dan niet enkel rassen van dit laatste type? Tja, ik heb hiervan nog maar enkele rassen, namelijk Sungold F1(een geel kerstomaatje), Black Cherry (wat denk je?) en Juliet F1(een kleine romatomaat), plus een paar eigen kruisingen daartussen. Zolang ik al die andere smaken en vormen even graag teel, kweek ik natuurlijk met plezier ook al die rassen die het wat sneller opgeven.

Zelf tomatenhybriden maken?

Alsof er nog niet genoeg tomatenrassen zijn, maak ik graag zelf al enkele mijn eigen hybride tomaten. Ach, veel werk is dat niet – ik praat er meer over dan dat ik het doe – en voor mij heeft dat spelen met tomatengenen alleen maar lekkere voordelen. Trouwens: als ik nog tien keer meer plaats had, zou ik tien keer meer tomatenhybriden en –rassen willen maken…

Hoe doe ik dat?

• Twee interessante rassen uitzoeken. Eind augustus kan ik die prima evalueren (zie boven). Je kunt alle kanten op: zo nam ik eens twee heel productieve, goed gelijkende romarassen, die ik tot mijn eigen romahybride combineerde. Of: zo’n pittig zoet, felgroeiend kerstomatenras met een forse, zoetsmakende vleestomaat; resultaat: middelgrote vruchten (uiteraard) met een schitterende smaak en dito opbrengst.
• Ik dek, zowel bij de uitverkoren moeder- als vaderplant, een trosje af met wat gaas, of gewoon een nylonkous. Zo kunnen hommels en zo geen vreemd stuifmeel binnenbrengen.
• Dan kies ik een moederbloemetje dat pas geopend is, en verwijder, met een pincet, alle meeldraden. Zo blijft de stamper eenzaam en onbestoven in het midden staan. Oefening en een vaste hand baren kunst!
• Van de vaderplant pluk ik een bloem waar veel stuifmeel in zit, en strijk dat voorzichtig over de stamper van de moederbloem. Bevrucht!
• Een labeltje aan de bestoven bloem is onmisbaar om later de rijpe vrucht met het bijzondere zaad terug te vinden.

  

  Als je Russian Black kruist met Black Cherry, krijg je dit leuke resultaat.

Waarom maak ik mijn eigen hybriden?

• Oorspronkelijk gewoon voor de lol: wat zou de kruising van ras X en ras Y geven? Uiteraard combineerde ik dan twee van mijn lekkerste en productiefste rassen, en had ik hoge verwachtingen naar dat kruisingsproduct toe.
• Die hybride, F1 genoemd omdat het de eerste generatie is in deze kruising, vertoont heel leuke eigenschappen: extra groeikracht, productie en – met wat geluk – weerstand. Voor die interessante eigenschappen zijn diverse theorieën, die mij te lang en te moeilijk zijn om hier uit te leggen.
• Commerciële F1’s zijn op de koop toe nog eens mooi uniform, omdat ze uit extra ingeteelde ouderlijnen worden gekruist. Daardoor zijn deze hybriden extra voorspelbaar: ideaal voor efficiënte bedrijfsvoering, dat wel.
• Ik, als gepassioneerde liefhebber, kruis echter meestal gewoon twee bestaande rassen, die niet zover ingeteeld zijn en dus meer variatie vertonen. Mijn amateurhybriden behouden hierdoor een vrij brede genetische basis, waardoor twintig planten van mijn eigen F1 toch nog elk hun eigen manier van groei en vruchtzetting hebben. Weer meer spreiding van de oogst, een breder smakenpalet én wellicht een variabele ziekteresistentie: daar ga ik voor!
• Hybridezaden zijn duur, en de commercie heeft er ook meestal een patent op genomen: wat wij zelf maken, is daarentegen lekker gratis!
• Wie wil, kan dan zaad van haar/zijn F1 nemen en weer uitzaaien: de volgende generatie, F2 genoemd, zal het jaar erop een ongelofelijke diversiteit tentoonspreiden, waarin je alle mogelijke combinaties van de oorspronkelijke ouders herkent. Hieruit kun je dan één of meer interessante types selecteren. Nog enkele jaren verder kweken (van F3 tot ongeveer F8) en dan heb je een eigen zaadvast ras, dat je bijvoorbeeld naar je liefste kunt noemen.
• Gek? Over de hele wereld, maar vooral in de USA, zijn er van die bevlogen amateurs bezig met het scheppen van hun eigen rassen; vooral tomaat, ja, maar ook zoveel andere groenten en vruchten. Deze creatieve hobby heeft ook dit voordeel: je kunt je misbaksels gewoon … opeten!

Opbinden en dieven.

De meeste serreplanten hebben een behoorlijk steuntje nodig. Vier verzinkte bovendraden, over de hele lengte aan het serredak bevestigd, vormen de leidraad en vergemakkelijken het opbinden. Daaraan knoop ik de verticale steundraad voor elke plant. Ik werk met stevig jutetouw, dat een heel seizoen de planten goed zal steunen, en dat het jaar daarna nog een tweede leven als opbindtouwtjes voor buitenplanten zal krijgen.

Onze tomatenplanten staan volop in een voedselrijk, verterend milieu. Twee weken na het uitplanten – dus ongeveer in de derde week van mei – zijn ze groot genoeg om aan te binden, en voor het eerst te dieven.

Niet alle rassen dief ik op dezelfde manier. Als ik één klassieke stam aanhoud, is dat meestal om plaats te sparen. Zo kan ik méér rassen in de serre planten.
Vaak hou ik echter twee tot vier stengels aan: dat doe ik door één of meer flinke dieven gewoon te laten staan en ook op te binden. Het grote voordeel is dat ik zo meer plantmassa en  meer vruchten van één plantje krijg: meer waar voor mijn geld, zeg maar.

Waarom niet iedereen dat dan doet? Ik som enkele bezwaren en risico’s op, plus mijn antwoord:

• Dat wordt me daar een jungle. In ons vochtig klimaat gaat zo’n wirwar van takken en gebladerte wel gauw vol schimmels zitten. Wees gerust: ik bind mijn tweede (en derde, …) tak met een ruime afstand op tegenover de hoofdtak. Daarnaast neem ik de hele zomer de normale biologische voorzorgsmaatregelen tegen ziektes: zie onderaan dit artikel. Ook houd ik elke rank netjes: ik verwijder de hele zomer overbodige dieven en bladeren.
• Je put de plant uit, of: je wortelgestel kan zo’n (drie-)dubbele plant niet dragen. Klopt niet, als je, zoals ik, zorgt voor een massale aanvoer van verterend materiaal. Het wortelstelsel ontwikkelt zich even groot als de bovengrondse delen, en gaat trouwens ook heel diep.
• Je vleestomaten worden nooit zo dik als de mijne. De onze hoeven geen halve of hele kilo’s te wegen – maar dat doen ze vaak wel. Verder gaat het mij niet om de dikste, maar om de lekkerste vruchten; en als we die met emmers tegelijk kunnen plukken, dan werkt dit systeem blijkbaar.

Bovenstaande teeltsuggesties gelden in principe voor alle rankende tomaten. Daarnaast zijn er ook superlage en -vroege zusjes, die ongesnoeid vrucht zetten. Onbekend, maar je kent toch ook  struik- en staakbonen?

Spurttomaten

In 2006 kweekte en observeerde ik zo een dertigtal extravroege lage tomatenrassen, die ik onbeschut buiten plantte. Heel veel van die rassen werden ontwikkeld voor serreteelt in Alaska, Groenland of Siberië. Dat zijn natuurlijk streken waar je niet spontaan tomaat gaat kweken, maar bevlogen professionele zaadveredelaars vonden het een hele uitdaging om tomaat en andere tropische gewassen te selecteren voor hun klimaat. Die kweekprogramma’s beleefden hun hoogdagen tussen 1900 en 1950: sindsdien is het economisch interessanter om tomaten uit warmere streken aan te voeren. Wat kost petroleum nu eenmaal?

Dankzij de ijver van die veredelaars beschikken we nu over tientallen echte sprintvariëteiten. Die leggen, in plaats van fatsoenlijke stengels en bladeren, bijna meteen bloemknoppen aan. Lage temperaturen zijn daarbij blijkbaar geen bezwaar: ook weer een gevolg van bewuste selectie.

Deze snelle jongens komen amper tot aan je enkels, en zullen dan ook niet zoveel opbrengen als hun hoog rankende verwanten. Maar met wat geluk blijven ze alle ziektes voor, en eet je in volle zomer een hele waaier aan zorgeloze tomaten. Dieven of opbinden hoeven immers ook helemaal niet; enkel mulchen met stro om de vruchten van de grond af te houden.

Je moet wat geluk hebben met de zomer, dat wel. Juli, warm en droog, is ideaal voor prima vruchtzetting en smaak, zodat we de rassen daarop goed kunnen beoordelen. Tijdens een regenzomer kun je maar beter een (tijdelijk) afdakje boven deze struikjes zetten.

In onderstaand lijstje heb ik mijn eigen favorieten aangegeven, maar jouw tuin en jouw smaak liggen allicht heel anders. Geniet alvast van de veelzeggende rasnamen; let wel: zelf bied ik hier geen zaden meer van aan; je moet even gaan zoeken, bijvoorbeeld bij http://www.vreeken.nl.

• Andrina, Florida Petite, Red Robin, Birdie (enzovoort) zijn eigenlijk zogenaamde balkontomaatjes: in een vijfliterpot geplant vormen ze een compact plantje met daaraan rode kerstomaatjes.
• Pendulina Orange en Pendulina Yellow: kerstomaat; als hangplant bedoeld, dus voor potteelt. Lukt ook prima vollegronds.
• Sub-Arctic Cherry, Gold Nugget en Whippersnapper: respectievelijk rode, gele en rozerode kerstomaten aan vroegdragende struiken.
• Ronde vruchten van 30 à 50 gram mag je verwachten aan 42 Days, Gem State, Glacier, Ida Gold, Ida Rouge, Iagodka, Latah, Otradnyi, Oregon Spring, Polar Baby, Polar Beauty, Sub-Arctic Plenty,…
• Joyau d’Idaho hoort bij vorige categorie thuis, maar is als vroegste-en-lekker ras een extra vermelding waard.

  

  Joyau d’Idaho: losse struikjes die gaan liggen van het gewicht.

• Langwerpige tomaten tussen 60 en 100 gram zwaar hangen volop aan Peasant, Sub-Arctic Paste en Plum Tigris. Het laatste ras heeft gele tijgerstreepjes op een rode achtergrond.
• Nog bijzondere kleuren vind je bij Bursztyn Amber en Lime Green Salad – telkens ongeveer 100 gram
• Echte vleestomaten bestaan ook in deze struikversies: Qiyanai Fen, Siberia, Sophie’s Choice, Sub-Arctic Maxi en Silvery Fir Tree zijn hier enkele vertegenwoordigers. Dit laatste – Russische – ras heeft overigens een prachtig ingesneden blad; vandaar het synoniem Varenbladtomaat.
• Er zijn uiteraard nog vele andere rassen die zo extra vroeg en laag vrucht zetten. Je kunt ze in pot, in volle grond en uiteraard in de kas uitproberen: een lekker, kleurrijk experiment!
• Van je best gelukte buitentomaten kun je makkelijk zelf zaad winnen.

  

  Iagodka is een vroeg Siberisch tomaatje, dat gewoon bloeit , gaat liggen en rijpt.

  Halfhoge tomaten

  Tussen die twee uitersten (hoog en laag) zijn er nog veel andere, halfhoge types. Zo probeerde ik al met succes een aantal Russische rassen uit die zichzelf toppen op bijvoorbeeld één meter hoogte. Verder kweek ik ook al jaren Martino’s Roma en Royal Chico. Deze twee goed gelijkende rassen dief ik niet, maar ik leid al hun takken doorheen betongaas (twee meter lang en één meter hoog, met mazen van 15 cm). Het resultaat: een groene wand, die waar lucht en teler nog makkelijk bij kunnen. We plukken er hele emmers vol klassiek peervormige romavruchten van!

  

  Belarus Orange!

  Een recente halfhoge aanwinst is Belarus Orange: een vroegrijpend oranje vleestomaatje. Ook bij dit ras dief ik niks. Steunen en plukken!

  Terzijde: tomaten in de kooi.

  Ik zie dat amateur-tomatentelers in (het zuiden van) de VS duchtig gebruik maken van tomato cages. Dat zijn manshoge cilinders, van grootmazig, stevig gaas, die ze om elk plantje zetten. Het tomatengewas gaat dan, compleet ongediefd, de hele tomatenkooi begroeien. Af en toe een rank naar binnen leiden, en vooral veel plukken: dat moeten ze daar in de zuidelijke VS nog doen. Hun klimaat is uiteraard het onze niet: zij kweken buiten, terwijl onze serres en onze zomers juist te vochtige omstandigheden scheppen.

  Moge de beste winnen!

  Een nazomers middagmaal mag van mij goeddeels bestaan uit een grote kom met daarin een bonte mengeling tomaatjes en tomaten. Ik begin overigens zo tegen het eind van de zomer die tientallen rassen op mijn bord al behoorlijk uit elkaar te houden. Blind proeven lukt me al bij enkele rasjes met een heel uitgesproken smaak.

  In de nazomer zien de veertig tomatenplanten (en dus –rassen) in en buiten de serre er al heel anders uit dan in de voorzomer. Sommige zijn aan ziektes ten onder gegaan; de beste staan fluitend verder te groeien en te dragen; de meeste rassen zitten daar ergens tussenin.

  De verleiding besluipt me nu wel eens om dat hele tomatengewas maar door te laten woekeren: die wekelijkse dief- en opbindbeurt, daar kruipt toch steeds een uurtje in. Maar, opgelet: in combinatie met kortere nachten en vochtige dagen is dat jungleachtig tomatenloof een ware broeihaard voor schimmels. Volgehouden snoei loont dus de moeite, en zorgt dat we tomaat zullen kunnen eten tot het vriest.

  Tijdens onze dagelijkse tomatenproeverij noteer ik mentaal welke rassen er qua smaak en productie uitspringen. Natuurlijk zou ik alle evaluatiegegevens kunnen meten, wegen en in grafieken gieten, maar ik zit liever in de tuin dan achter mijn computer.

  Rassen met de volgende negatieve kantjes vliegen onverbiddelijk aan de serredeur:

  • Phytophthora, kurkwortel en andere klassieke tomatenziektes (er zijn er heel wat);
  • Barsten;
  • Slechte vruchtzetting;
  • Fletse smaak.

  Toegegeven: bovenstaande gebreken liggen niet steeds aan het ras, maar ook aan omgevingsfactoren. Als ik echter twee jaar na mekaar hetzelfde euvel opmerk, krijgt het bewuste ras geen derde kans bij mij. Er zijn immers nog duizenden andere rassen (oud én nieuw) die ik zo graag eens wil uitproberen. Om het Darwiniaans uit te drukken: de selectiedruk ligt hier hoog.

  Natuurlijk zijn mijn observaties (vooral qua smaak) zeer subjectief, en is onze serre de jouwe niet. De conclusies die ik trek, hebben dus enkel waarde binnen De Lusthof. Ik raad dan ook elke tuinier aan om gewoon zelf elk jaar zoveel mogelijk tomatenrassen uit te proberen, al was het maar om van al die kleuren, smaken en vormen te genieten.

  Wat met de tomatenziekte?

  Phytophthora infestans is een heel hardnekkige schadelijke pseudoschimmel op aardappel en tomaat. Door aanpassen en muteren ontwikkelen steeds sterkere schimmelversies zich, zodat een eerder effectief fungicide plots geen beveiliging meer biedt. Eerst komen er grijsbruine vlekken op de bladeren – hier kun je nog ingrijpen – en later op de stengels en de vruchten – en dan is het te laat!

  Voorkomen is ook hier beter dan genezen:

  • Ik kweek bewust biodivers. Niet dat je meteen ook tientallen rassen moet verzamelen zoals ik, maar je kunt je risico wel goed spreiden op deze manier.
  • Versterk je planten door om de paar weken met basaltmeel of lavameel te stuiven, of door heermoesaftreksel te spuiten.
  • Geef tomaten niet te veel stikstof want dat geeft veel & teer blad.
  • Resistente rassen kunnen tijdelijk soelaas bieden; vaak presteren ze toch niet zoals de catalogus beloofd had. Resistente tomatenrassen zijn er nauwelijks voor buitenteelt: de Olijftomaat doet het wel behoorlijk goed, maar de zomer moet toch wat mee willen.
    Verder kun je experimenteren met de reeds eerder genoemde spurttomaten,  die de ziekte als het ware voorblijven.
  • Snijd, van zodra de eerste vruchten rijpen, regelmatig de onderste bladeren van je tomatenplanten, voor een betere luchtcirculatie.
  • Planten waarvan stengel en vruchten zijn aangetast, zijn enkel nog goed voor de composthoop!
  • Zet een dakje boven je buitentomaten.
  • Geef je tomatengeen of heel weinig water (de wortels zoeken zelf wel hun water) en laat de serre zo veel mogelijk luchten.
  • Bedek de bodem rond je tomatenplanten regelmatig met verse laagjes grasmaaisel. Zie ook boven – er zijn nog andere mulchmiddelen…
  • De twee voorgaande maatregelen zorgen voor een Mexicaanse mesthoop, zoals ik die noem. Rijke bodem, stoffig droge lucht: daar komen onze tomaten vandaan! Droger kweken geeft wel wat minder kilo’s, maar dan ook minder water in de vruchten: meer smaak!
  • Ik bespuit niet met bordeauxse pap. Velt raadt dit middel immers af: de actieve stof, kopersulfaat, is immers nadelig voor het bodemleven en voor de opname van diverse voedingsstoffen voor de plant.

  Jaarlijks organiseren we onze tomatenproeverij. Kom proeven, breng je zelfgekweekte tomaten mee en deel zaadjes met iedereen.